PİYASA NEDİR VE ÇEŞİTLERİ NELERDİR?

PİYASA NEDİR VE ÇEŞİTLERİ NELERDİR?

1) Piyasa 

       Piyasa, alıcı ve satıcıları bir araya getiren ve onların bilgi alışverişinde bulunarak iş yapmalarını sağlayan düzenlemedir(1).

2) Faktör piyasası, Ürün piyasası, Döviz piyasası

       Faktör piyasalarında emek karşılığında ücret, doğal kaynaklar karşılığında rant, sermaye karşılığında faiz ve girişimcilik karşılığında kar elde edilir.

       Firmalar faktör piyasalarından satın aldıkları kaynaklarla mal ve hizmet üretirler ve bunlarıda kar amacıyla ürün piyasasında satarlar.

       Döviz piyasası ise dövizin alınıp satıldığı ve böylece döviz fiyatlarının belirlendiği piyasalardır.

3) Reel piyasalar ve Mali(finansal) piyasalar

       Mal ve hizmetler ile bunları üretmek için kullanılan üretim faktörlerinin alım satımını gerçekleştiği piyasalara reel piyasalar denir.

       Fon talep edenlerle fon arz edenlerin buluştuğu bu çerçevede finansal kaynakların el değiştirdiği piyasalar finansal(mali) piyasalardır(2).

FİNANS, FİNANSMAN VE FİNANSAL SİSTEM NEDİR?

       Finans: Şahıs veya işletme giderleri için ihtiyaç duyulan fonların uygun koşullarla sağlanması ve etkin bir şekilde kullanılması ile ilgili faaliyetlerdir.

       Finansman: Bir işletmenin tüm aktifleri ile diğer harcamaları için gerekli olan kaynağı sağlama faaliyetine veya kişilerin giderlerini karşılayabilmek amacıyla ihtiyaç duyduğu parayı temin etmelerine finansman adı verilmektedir(3).

       Finansal sistem: Bir ekonomide belli kişi ya da kurumların, piyasaların, araçların ve organizasyonların, çeşitli finansal fonksiyonlarını yerine getirmek için, bir araya gelmeleriyle oluşan bütündür.

Finansal sistemde fon akışı doğrudan veya dolaylı finansman şeklinde olur.

       Doğrudan finansmanda borç alanlar, finansal piyasalardaki borç verenlere menkul kıymetler(finansal araçlar) satarak doğrudan fon sağlarlar. Söz konusu menkul kıymetler, borç alanın gelecekteki geliri veya varlıkları üzerindeki hak iddialarını temsil ederler. Menkul kıymetler satın alanlar için bir varlık ancak onu satan bireyler ve firmalar açısından ise bir  yükümlülüktür(yani borç senetleri veya borçtur).

FİNANSAL PİYASALARIN YAPISI

Bir şirket veya birey finansal piyasadan iki şekilde fon sağlayabilir.

       En yaygın yöntem tahvil gibi bir borçlanma enstrümanı çıkarmaktır ki, bu enstrümanlar, borç alan kişinin bu enstrümanları elinde bulunduranlara düzenli aralıklarla ödemelerde(faiz ve anapara ödemeleri) bulunmasını sağlayan bir tür sözleşmedir. Söz konusu ödemeler faiz ve anapara ödemeleridir ve nihai ödemenin yapılacağı itfa gününe kadar sürecektir. Bir borçlanma enstrümanının vadesi enstrümanın geçerlilik süresinin sona ereceği tarihe kadar geçen süreyi ifade eder. Vadesi 1 yıldan kısa süreli ise kısa vadeli, 10 yıl veya daha uzun süreli ise uzun vadeli, 1 ila 10 yıl arasında ise orta vadeli olarak adlandırılır.

       Fon yaratmanın ikinci yöntemi ise bir işletmenin net karını(giderler ve vergilerden sonraki kazanç) ve varlıklarını paylaşmayı taahhüt eden hisse senedi çıkarmaktır. Eğer bir anonim şirketin 1 milyon hisse senedinden birine sahipseniz şirketin net karının ve varlıklarının 1 milyonda biri üzerinde hak sahibisiniz demektir. Hisse senetleri senedi elinde bulunduranlara  belirli aralıklarla ödeme yapar(temettü) ve itfa tarihi söz konusu olmadığından uzun vadeli menkul kıymet olarak kabul edilirler. Ayrıca bir hisseye sahip olmak demek şirketin bir kısmına sahip olmak anlamına geldiğinden şirketin önemli kararlarında oy kullanma ve yöneticilerini seçme hakkında verir. Her ne kadar ortalama bir insan diğer finansal piyasalara nazaran hisse senedi piyasasından daha haberdar ise de, borçlanma piyasasının hacmi genellikle hisse senedi piyasasından daha büyüktür.

Finansal Sistemde Birincil ve İkincil Piyasalar

       Birincil piyasalar, tasarruf sahiplerini tahvil ve hisse senedi gibi hak temsil eden belgeleri doğrudan doğruya ihraç eden kuruluşların veya bunlara ihraçta aracılık eden kurumlardan alabildikleri piyasalardır. Birincil piyasada öenimli olan menkul kıymetleri ihraçtan almaktır. Arada bir banka veya aracı kurum bulunması bu alımın birincil piyasa da olmasına mani değildir(4).

       İkincil piyasalar, menkul kıymetleri ihraçtan alanlar bunları paraya çevirmek istedikleri takdirde, sonsuz vadeli belgelerde(hisse senetlerinde) hiç bir zaman; orta ve uzun vadeli belgelerde (tahvillerde) ise vadeden önce, bunları ihraç eden kuruluşa rücu edemezler. İkincil piyasa  bu durumdaki menkul kıymetlerin paraya çevrilmesini sağlayan piyasadır(5). İkincil piyasalar hisse senedi piyasaları, döviz piyasaları, vadeli işlem piyasaları ve opsiyon piyasalarıdır. 

       Menkul kıymet brokerları ve aracıları iyi işleyen bir ikincil piyasa için hayati öneme sahiptir. Brokerlar yatırımcıların temsilcisi olarak menkul kıymetlerin alıcı ve satıcılarını buluştururken; aracılar ise menkul kıymetin belirlenmiş bir fiyattan alış ve satışını gerçekleştirmek suretiyle alıcı ve satıcıyı bir araya getirir.

       Bir yatırımcı, ikincil piyasada menkul kıymet satın aldığı zaman bedelini o menkul kıymeti satan ve kendisine teslim eden kişiye öder. Fakat menkul kıymeti ihraç eden kurum bu işlem sonucunda yeni bir fon elde etmez. Bir şirketin yeni bir fon elde etmesi için kendisine ait menkul kıymetlerin birincil bir piyasada ilk defa satılması gerekir.

       İkincil piyasalar iki önemli işlev görürler:

1) Menkul kıymetlerin kolay ve hızlıca satışına imkan sağlayarak finansal enstrümanların daha likit olmasını sağlar.
2) İhraç eden kurumun birincil piyasada sattığı menkul kıymetin satış fiyatını belirler.

       İkincil piyasada menkul kıymetlerin fiyatları ne kadar yüksek olursa, birincil piyasa da şirketin elde edeceği fiyat da o kadar yüksek olacaktır ve sonuç olarak şirket, finansal sermayesini daha da artırabilecektir.

       İkincil piyasalar iki şekilde organize edilebilir:

       Birinci yöntem, menkul kıymetlerin alıcı ve satıcılarının(temsilci ya da aracılarının) alım satım yapmak üzere merkezi bir yerde toplandığı borsalardır. Hisse senedi borsaları veya emtia borsaları.

       İkinci yöntem, farklı yerlerde bulunan ve elinde alım ve satıma hazır menkul kıymet stoku bulunan işlemcilerin, kendilerine gelen ve fiyatlarını kabul eden kişilere satış yaptığı tezgah üstü piyasalardır. Tahvil piyasası, devredilebilir mevduat sertifikası, federal fonlar, banka kabullü poliçe ve döviz gibi diğer finansal enstrümanların alım satımının yapıldığı piyasalar bulunmaktadır.

Finansal Piyasa, Para ve Sermaye Piyasaları Olarak İkiye Ayrılır

       Para piyasası, sadece kısa(genellikle bir yıldan daha az) vadeli borç enstrümanlarının ticaretinin yapıldığı bir finansal piyasadır.

       Sermaye piyasası ise uzun(genellikle bir yıl veya daha uzun) vadeli borç ve hisse senedi enstrümanlarının ticaretinin yapıldığı piyasadır. Sermaye piyasası enstrümanları, bir yıldan daha fazla vadeye sahip borçlanma ve hisse senedi enstrümanlarıdır. Para piyasası enstrümanlarına nazaran daha fazla fiyat dalgalanmaları gösterdiklerinden daha riskli araçlardır.

SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI NELERDİR?

       6362 sayılı SPKn(Sermaye Piyasası Kanunu) 3. maddesinin "ş" bendinde sermaye piyasası araçlarının neler olduğu düzenlenmiştir. Anılan bende göre sermaye piyasası araçları: 

1) menkul kıymetler

2) türev araçlar

3) yatırım sözleşmelerini

4) Kurulca belirlenen diğer sermaye piyasası araçları olarak sayılmıştır. 

1) Menkul Kıymetler

       Menkul kıymetler SPKn. m. 3/o'da sayma yoluyla belirlenmiştir. Kanuna göre menkul kıymetler:

a) paylar, pay benzeri diğer kıymetler ile söz konusu paylara ilişkin depo sertifikalarını,

b) borçlanma araçları veya menkul kıymetlendirilmiş varlık ve gelirlere dayalı borçlanma araçları ile söz konusu kıymetlere ilişkin depo sertifikalarını ifade eder.

2) Türev Araçlar

       Değeri başka bir finansal varlığın veya malın değerine doğrudan bağlı olan finansal araçlar türev araç olarak adlandırılmaktadır. Türev araçlar, dayanak varlığın sahipliğinin el değiştirmesine gerek olmaksızın bu varlıkla ilgili hak ve yükümlülüklerin ticaretine imkân sağlar(6). Türev araçlar aynı zamanda vadeli işlemler olmakla birlikte forward, futures, options ve swap işlemleridir.

Av. Turan ÖZKAYA

www.ozkayalaw.com

1) Tümay ERTEK, Temel Ekonomi, Beta Yayınları, 3. baskı, 2013, İstanbul, s. 31

2) Tekin MEMİŞ-Gökçen TURAN, sermaye piyasası hukuku, seçkin yayınları, 3. baskı, Ankara, 2017, s. 27.

3) http://finansveforex.com/finans-finansman-nedir-farklari-nelerdir.html
4) Muharrem KARSLI, Sermeye Piyasası Menkul Kıymetler, Alfa yayınları, 5. baskı, 2004, İstanbul, s. 31.
5) KARSLI, a.g.e., s. 31.
6) https://www.google.com.tr/url?sa=t&source=web&rct=j&url=http://www.selcuk.edu.tr/dosyalar/files/074/finansal%2520teknikler.pdf&ved=2ahUKEwiqmM7ltZXcAhXLFsAKHZHLBkEQFjAAegQIBBAB&usg=AOvVaw34dICcgpu_742tbsGzGHHR